Jung ve Edebiyat -3-

14 Ekim 2021 19:38

12.282

ARKETİPLER-SİMGELER

Arketip, edebiyat eleştirisinde, herhangi bir imgenin, karakterin, durumun, vb. önemini tartışmakta kullanılan, psikolojiden alınmış bir terimdir. Arketipler, sanatta ve edebiyatta olduğu kadar, mitte, dinde, halk biliminde, düşte ve rüyalarda ortaya çıkan tekrarlayan biçimlerdir. Esasen, bilinçaltı seviyesinde çalışmasına ek olarak, arketipler, insan yaşamında, evrensel olarak yinelenirler: psikolog Carl Jung, onları, “ortak bilinç dışı” olarak adlandırdığı şeyin belirtileri olarak görüyordu. Arketip eleştirisi, birkaç metin okuma yönetimden birisidir. Örneğin, şiirlerde ve kısa hikayelerde, ölüm ve yeniden doğuş arketipleri, anne ve baba arayışı, Prometheus ile ilgili isyancı veya günah keçisi tasarlanabilir.

Her şeyden önce, arketip, kopyaları üretilebilen bir biçimdir. Yani, o, kişisel temelde, kendisini, farklı biçimde açığa çıkaran, evrensel bir konudur. İsviçreli psikiyatrist Carl Jung, bu arketiplerin, ortak bilinç dışının sonucu olduğuna inanıyordu.
Bu ortak bilinç dışı, doğrudan bilinemez ve atalarımızın müşterek deneyimlerinin bir ürünüdür. Jung, onun, şöyle olduğuna inanıyordu:
İlkel: Yani, biz, bireyler olarak, doğmadan önce dahi, zekamızda kökleşmiş bu arketipsel imgelere sahibizdir.
Evrensel: Bu arketiplere, tüm dünyada ve tarih boyunca rastlanabilir. Düşüncenin ortaya çıkışı farklı olabilir, ama düşüncenin kendisi aynıdır.
Arketipler, iki ana sınıfa ayrılırlar: karakterler, durumlar / simgeler.
Bazı yaygın edebi karakter arketipleri, şunları kapsamaktadır: Kahraman, hüzünlü kahraman, kötü kahraman, günah keçisi, kimsesiz / aylak, Hazreti Isa figürü, dalavereci, dahi, talihsiz aşıklar, ana / tanrıça ve soytarı / palyaço.
Bazı yaygın durumsal / simgesel arketipler, şunları içermektedir:
İyi, kötü, görev, araştırma, inisiyasyon ( Bireyin spiritüel ve manevi gelişimi için, ‘spiritüel tesir’i alıp aktarabilen bir üstadın sert ve sürekli kontrolü altında, bir düzen ve disiplin içinde, sınavlara dayalı tarzda, metodlu olarak eğitimi ve derece atlama durumu ), masumluğun kaybı.

Arketipsel Renkler
Renk = Olumlu (olumsuz )
Siyah = güç (ölüm, yas)
Mavi = asillik, huzur (bunalım)
Kahverengi = Dünya, doğa ( karışıklık )
Gri = tarafsız ( tutkusuz )
Yeşil = doğurganlık, yenilenme, servet (açgözlülük, kıskançlık) Turuncu = macera, değişim ( zoraki değişim, bozuculuk )
Mor = krallık, olumlu kişisel gelişim ( zarar )
Kırmızı = seks, aşk (kurban, tabu, aşağılama, tehlike)
Beyaz = Saflık, sağlıklılık, yeniden doğuş ( boşluk )
Sarı = Aydınlanma ( korkaklık, hastalık )

Arketipsel İmgeler
Su = saflık, temizlik, vaftiz
Ateş = arıtma, keder
Mevsimler = bahar, doğuş; kış ise ölümdür
Gök cisimleri = ay, değişim; güneş ise, güçtür
Daireler = bütünlük, tamlık, birlik
Bitkiler = Meşe, kuvvet; gül ise, güzelliktir
Hayvanlar = Yılan, kötü; kuzu, masum; aslan ise, güçlüdür, page7image48392320 page7image48392896

Issız Yer = Sınama yer,i tehlike yeri, place of testing, place of danger Sayılar = 3, tanrısal üçlü; 7 ise, mükemmel ya da şanstır

Arketipsel Karakterler – Motifler – Durumlar

Araştırma = Doğurganlığa kavuşturacak birini ya da bir şeyi arama
Görev = Yerine getirilmesi gereken insanüstü kahramanlığı adlandırır
Yolculuk = Kahramanı, düzenin eski haline getirilmesi için zorunlu olan, bazı gerçekleri veya bilgileri bulmaya gönderir
İnisiyasyon = Bireyin olgunlaştığı durum
Ayin = Bir topluma giriş için düzenlenmiş töreni adlandırır
Düşüş = Eylem sırasında, yüksek varoluş halinden, düşük varoluş haline alçalmayı tanımlar Ölüm ve Yeniden Doğuş = doğa döngüsü ile hayat döngüsü arasındaki benzerlikten çıkan bir örnektir
Makina ile Yapılan Dünya karşısındaki Doğa = Doğayı, teknoloji güçleri karşısına yerleştiren durum
Baba-Oğul ( ya da Anne-Kız) Savaşı = Çocukluk sırasındaki ayrılmadan ya da dış bir kaynaktan kaynaklanan gerilim
Avcı Arkadaşlar Grubu = Birbirinin yanında olmak için, herhangi bir sayıdaki tehlikeyle yüzleşmeye istekli
Sadık Uşaklar = Kahramanın asil yardımcıları olarak işlev gösterirler; görev, korumadır
Cana Yakın Hayvan = Bu hayvanlar, kahramana yardım ederler
Şeytan Figürü = Cisimleşmiş kötüyü temsil eder. Ancak bir bedel karşılığında, dünyevi mallar, ün veya bilgi sunabilirler.
En sonunda, İyi Kalpli Kötü Figür = Affedilebilir bir şeytan figürü ya da bağışlanmış şeytan figürünün hizmetçisi
Günah Keçisi = Çoğunlukla, halk töreni sırasında olan, ölümü ya da vefatı ile, topluma çektirilen bazı bozulmaların ya da günahların cezasını çeken kurban
Okumuş Aptallığa karşı Doğuştan olan Bilgelik = Bazı karakterler, sezgisel olarak, sözde daha eğitimli karakterlerden daha fazla bilgelik ve zeka sergilerler.
Serseri = Bir suçtan (gerçek ya da gerçek olmayan) dolayı toplumdan kovulmuş; aylak olması amaçlanmış
Dünya Ana = Karakter, ürün vermenin, bolluğun ve doğurganlığın simgesidir
Baştan Çıkaran Kadın = Duygusal güzellik ile ayırt edilmiş; bir kahramanın çökmesine neden olabilir
Platon İdeali = Kahramanın çekiciliğinin (ya fiziksel ya da ruhsal) esin kaynağı
Sadakatsiz Eş = Sıkıcı ya da soğuk bulduğu erkekle evli; daha kuvvetli veya ilginç bir adama dikkati çekilmiş
Başı Dertte olan Kadın = Bu savunmasız kadın, bir kahraman tarafından kurtarılmalıdır; Kötü bir figür tarafından, tuzak olarak kullanılabilir
Talihsiz Aşıklar = Toplumun, arkadaşların, ailenin ve tanrıların itirazı nedeniyle, felaketle sonuçlanan aşk ilişkisine giren iki karakter
Kabus Yaratığı = Ruhun en karanlık, en dip kısımlarından, yaşamı tehdit etmek için çağrılan, fiziksel ya da soyut canavar

BAZI ARKETİP ÖRNEKLERİ

Mitin önemini belirledikten sonra, onun, arketipler ve arketipsel örneklerle ilişkisini incelememiz gerekir. Her insanın, – gerçi, başka bir deyişle, mitler, özgün şekillerini, geliştikleri kültürel çevrelerden alırlar – efsanede, halk biliminde, düşünce tarzında yansıtılabilen kendine özgü mitolojisi olmasına rağmen, mit, genel anlamda, evrenseldir. Üstelik, benzer motifler ve konular, pek çok diğer mitolojide de bulunabilir ve zaman ve mekan bakımından, geniş ölçüde ayrılan insanların mitlerinde tekrarlayan belirli imgeler, ortak bir anlama sahip olmaya veya daha doğru biçimde, karşılaştırılabilir psikolojik tepkiler meydana çıkarmaya ve benzer kültürel işlevler göstermeye eğilimlidirler. Böyle motiflere ve imgelere, arketipler denir. Basitçe belirtilecek olursa, arketipler, evrensel simgelerdir. Amerikalı felsefeci Philip Wheelwright’ın, “Metaphor and Reality” ( Mecaz ve Gerçek ) ( Bloomington: Indiana University Press, 1962 ) kitabına göre, böyle simgeler, “insanlığın, hepsi olmasa da, büyük kısmı için, aynı ya da çok benzer anlamlar taşıyanlardır. Gök baba ve yer ana, ışık, kan, yukarı-aşağı, çark ekseni ve diğerleri gibi, belirli simgelerin, aralarında, herhangi bir tarihsel etki ve nedensel ilişki bulunma olasılığı bulunmayacak kadar, yer ve zaman bakımından birbirinden uzak kültürlerde defalarca tekrarlanması, anlaşılabilir bir gerçektir.”

Bu arketipler ve yaygın şekilde ilişkili olmaya eğilim gösterdikleri simgesel anlamları, aşağıda belirtilmektedir (bu anlamların, bir bağlamdan, diğerine önemli bir biçimde değişebileceğini belirtmek gerekir):

A. İmgeler

1. Su: yaradılışın gizemi; doğum-ölüm-yeniden diriliş; arındırma ve günahlardan arınma; doğurganlık ve büyüme. Jung’a göre, su, bilinçdışının en yaygın simgesidir.
a. Deniz: Tüm yaşamın anası; ruhsal gizem ve sonsuzluk; ölüm ve yeniden doğuş; zamansızlık ve ölümsüzlük; bilinçdışı.

b. Nehirler: ölüm ve yeniden doğuş ( vaftiz ); zamanın ölümsüzlüğe akışı; yaşam döngüsünün geçiş evreleri; tanrıların vücut bulması

2. Güneş (ateş ve gök, yakından ilişkilidir): yaratıcı enerji; doğa kanunu; bilinç (düşünme, aydınlanma, bilgelik, ruhsal görüş); baba ilkesi ( ay veya yer, dişi veya ana ilkeyle ilişkili olmaya eğilim gösterir ); zamanın ve hayatın akışı.
a. Doğan güneş: doğum; yaradılış; aydınlanma.

b. Batan güneş : ölüm.

3. Renkler
a. Kırmızı: kan, kurban, şiddetli öfke; kargaşa.
b. Yeşil: Büyüme; his; umut; doğurganlık; kötü bağlamda, ölüm ve bozulma ile ilişkilendirilebilir.
c. Mavi: Gerçek, dinsel duygu, emniyet, ruhsal saflık ( Büyük Anne’nin ya da Kutsal Anne’nin rengi ) ile ilişkilendirilmiş, genellikle, son derece olumlu bir renktir.
d. Siyah ( karanlık ): kaos, gizem, bilinmeyen; ölüm; ilkel bilgelik; bilinç dışı; kötülük; hüzün. e. Beyaz: Olumlu yönlerinde, ışığı, saflığı, masumluğu ve sonsuzluğu; olumsuz yönlerinde ise, ölümü, terörü, doğaüstü olayları ve esrarlı evrensel gizemin kör eden gerçeğini [ Örnek olarak, Amerikalı yazar Herman Melville’in Moby Dick (Beyaz Balina) romanının ‘Balinanın Beyazlığı’ bölümüne bakınız ] belirten çok anlamlı bir renktir.

4. Daire (küre): Bütünlük, birlik.
a. Mandala ( Birleştirici bir merkez etrafındaki dairenin karelenmesine dayalı bir geometrik figür ); Klasik Asya biçimlerinde, mandalanın, üçlü, dörtlü ve yedili sayısal eş değerleriyle, daire, kare ve daire olarak sıralandığına dikkat edin.
b. Yumurta (oval): Yaşamın gizemi ve dünyaya getirme güçleri
c. Yin ile Yang: Yang ( eril ilke, ışık, etkinlik, bilinçli zihin ) ile Yin (dişil ilke, karanlık, edilgenlik, bilinç dışı) zıt güçlerinin birliğini temsil eden Çin simgesi
d. Uroboros: Sonsuz yaşam döngüsünü, ilkel bilinç dışılığı, zıt kuvvetlerin birliğini belirten kuyruğunu ısıran yılan ( Yin ve Yang ile kıyaslayın )

5. Yılan ( yılan, kurtçuk ): Enerji ve saf güç simgesi ( libido ya da sevgeç ile kıyaslayın ): kötülük, yozlaşma, şehvet; yıkım; gizem; bilgelik; bilinç dışı.

6. Sayılar:
a. Üç: ışık; ruhsal farkındalık ve birlik ( Baba Oğul ve Kutsal Ruh ile karşılaştırın ); eril ilke b. Dört: Daire, hayat döngüsü, dört mevsim; dişil ilke, yer, doğa; dört unsur ( toprak, hava, ateş,su ) ile ilişkilidir.

c. Yedi: Tüm simgesel sayıların en etkilisidir; üç ile dördün birliğini ifade etmesinin yanında, dairenin tamlanmasını, mükemmel düzeni belirtir.

7. Arketipsel kadın ( Büyük Anne: yaşam, ölüm ve dönüşümün gizemleri ):
a. İyi Anne ( Dünya Annenin olumlu yönü. ): yaşam ilkesi, doğum, sıcaklık, beslenme, koruma, doğurganlık, büyüme, bolluk ( Örneğin, Yunan mitolojisindeki toprak verimliği tanrıçası Demeter ve onun Roma mitolojisindeki karşılığı Keres gibi) ile ilişkilendirilmiştir.
b. Kötü Anne ( Dünya Annenin olumsuz yönleri dahil ): Cadı, büyücü kadın, siren, fahişe, ölümcül veya baştan çıkartıp ayartan kadın ( şehvet, cinsel partiler, korku, tehlike, karanlık, parçalanma, hadım etme, ölüm; korkunç yönleriyle bilinç dışı)
c. Ruh Eşi: Sofia figürü, Kutsal Anne, prenses ya da “güzel bayan” [ ilham ve ruhsal tamamlanmanın vücut bulması ( Jung’un anima yani erkeğin içindeki kadın terimiyle karşılaştırın) ]
8. Bilge Yaşlı Adam ( kurtarıcı, Hintli bilge ): ruhsal ilkenin canlı örneğidir ve “bir yandan, bilgiyi, derin düşünceyi, kavramayı, zekayı ve sezgiyi; diğer yandan ise, manevi karakterini, yeterince açık hale getirmekte olan, iyi niyet ve yardım etme isteği gibi, ahlaki nitelikleri temsil eder. Zekasını, bilgeliğini ve kavramayı bir tarafa bırakırsak, ahlaki nitelikleri bakımdan da, dikkate değerdir; bunun da ötesinde, diğerlerinin ahlaki niteliklerini dahi sınar ve bu denemeye bağlı, armağanlar ortaya koyar. Yaşlı adam, daima, kahraman, sadece, adamakıllı derin düşüncenin ve uğurlu bir düşüncenin, kendisini kurtarabileceği umutsuz ve çaresiz bir durumda iken ortaya çıkar. Ancak iç ve dış nedenlerden ötürü, kahraman, bunun, bizzat üstesinden gelemez; eksikliği gidermek için gereken bilgi, kişiselleşmiş düşünce, yani bu sağgörülü ve yardımsever yaşlı adam şeklinde gelir [ C.G. Jung. The Archetypes and the Collective Unconscious, trans. R.F.C. Hull, 2nd ed. (Princeton: NJ: Princeton UP, 1968): 217 ve müteakip sayfalar ]

9. Bahçe: Cennet; masumluk; bozulmamış güzellik ( özellikle dişil ) ; doğurganlık

10. Ağaç: “En genel anlamında, ağaç simgeciliği, evrenin yaşamını ( onun tutarlılığını, büyümesini, çoğalmasını, üretici ve yenileştirici süreçlerini ) ifade eder; bitmez tükenmez hayat anlamına gelir ve bu nedenle de, ölümsüzlük simgesine eşdeğerdir. ” ( J.E. Cirlot, A Dictionary of Symbols, trans. Jack Sage [ New York: Philosophical, 1962 ] ) ( Kefaret haçının, Hıristiyan ikonografisinde, hayat ağacı olarak tasvirine bakınız ) ( ayrıntılar için, Eliade’nin Sacred and Profane kitabına bakınız)

11. Çöl: Ruhsal kısırlık; ölüm; yokçuluk, umutsuzluk

Bu örnekler, kesinlikle kapsamlıdır, ancak okuyucunun, edebiyatta karşılaşabileceği daha yaygın arketipsel imgelerin bazılarını temsil edebilir. Listelediğimiz imgelerin, tam edebi çalışmada ortaya çıktıkları andaki arketipler olarak işlev göstermeleri şart değildir. Tedbirli eleştirmen, eserin tüm bağlamının, mantıksal olarak, arketipsel okumayı desteklemesi kaydıyla, onları, böyle yorumlar.

B. Arketipsel Motifler veya Örnekler

1. Yaradılış: Muhtemelen, tüm arketipsel motiflerin en önemlisidir ( adeta her mitoloji, evrenin, doğanın ve insanlığın, bazı doğaüstü varlık ya da varlıklar tarafından türetildiğinin birtakım açıklamaları üzerine inşa edilmektedir )

2. Ölümsüzlük: Genellikle, şu iki temel öyküsel biçimden birisini alan, diğer bir arketiptir:

a. Zamandan kaçma: Yozlaşma ve ölümlülüğe acıklı düşüşlerinden önce, erkeğin ve kadının keyfini çıkardığı mükemmel, ebedi mutluluk hali olan, “cennete dönüş” ( Ebedi Dönüş Mitosu’na bakınız ).
b. Döngüsel zamana gizemli dalma: Sonsuz ölüm ve dünyaya getirme konusu ( İnsanlar,

Doğa’nın ebedi döngüsünün, özellikle mevsimlerin döngüsünün dev, gizemli ritmine boyun eğerek, bir tür ölümsüzlüğe ulaşırlar ) ( Eliade, bu “b.”nin , nasıl “a.”nın bir örneği olduğunu göstermektedir )

3. Kahraman arketipleri ( dönüşüm ve günahlardan arınma arketipleri ):

a. Arayış: Kahraman ( kurtarıcı, mesih ), krallığı korumak için, imkansız görevleri yerine getirmek, canavarlarla savaşmak, çözümsüz bilmeceleri çözmek ve aşılmaz engellerin üstesinden gelmek zorunda olduğu bazı uzun yolculuklara çıkar.
b. İnisiyasyon: Kahraman, cahillikten ve toyluktan, toplumsal ve manevi olgunluğa geçerken; yani, olgunluğa ulaşırken ve toplumsal kümesinin gerçek bir üyesi olurken,, bir dizi dayanılmaz çileye katlanır. İnisiyasyon, en yaygın biçimde, üç farklı evreden oluşur: (1) ayrılma, (2) dönüşüm, (3) dönüş. Arayış gibi, bu da, ölüm ve yeniden doğuş arketipinin bir değişimidir.

c. Kurban günah keçisi: Kabilenin ya da ulusun gönenciyle özdeşleştirilmiştir olan, kahraman, insanların günahlarını telafi etmek için ölmeli ve yurdu verimliliğe kavuşturmalıdır.

YORUMLAR

[ Yoruma cevap yazmaktan vazgeç ]

Henüz yorum yapılmamış. İlk yorumu yukarıdaki form aracılığıyla siz yapabilirsiniz.